Rodzina barczatek obejmuje wg różnych szacunków tysiąc-tysiąć pięćset gatunków ciem, rozpowszechnionych w lasach i sadach wszystkich kontynentów prócz Antarktydy. W Europie odnotowano 39, a w Polsce koło 20 gatunków.
Samce barczatek zazwyczaj są mniejsze od samic. Wszystkie te ćmy są jednak dość masywne i gęsto owłosione. Posiadają niewielkie łebki bez przyoczek, z niedużymi oczami, chronionymi przez szczecinki. Głaszczki wargowe są spore lecz ssawka króciutka, niefunkcjonalna. Podobnie jak u wielu innych motyli nocnych płeć łatwo odróżnić po czułkach: „panowie” mają podwójnie grzebieniaste bądź podwójnie pierzaste czułki, nierzadko opatrzone dodatkowo niezwykle długimi wyrostkami, natomiast „panie” czułki zdecydowanie prostsze, grzebykowate albo nitkowate. Skrzydła barczatek są szerokie i długie. Ich rozpiętość osiąga 25 do 120 mm. Nader charakterystyczny będzie zarys skrzydeł. Przednia para będzie trójkątna, tylna natomiast – okrągława w zarysie. Skraj skrzydeł u wielu członków tej rodziny bywa ząbkowaty albo karbowany. Upodobnia to całą ćmę do usychającego liścia. Złożone skrzydła zawsze umaszcone są kamuflująco, szaro buro. Skrzydła rozłożone u części barczatkowatych bywają zabarwione żywo i kontrastowo. Większość jednak również po rozłożeniu jest maskująca, z ochrowym, siwym lub brunatnym tłem, upstrzonym szarymi bądź brązowymi przepaskami. Stadia dorosłe Lasiocampidae pasują do stereotypu krótko żyjącego motyla. Ich krótkowieczność wiąże się z nie pobieraniem pokarmu w tym stadium. Oznacza to jednak, iż nie mogą pełnić roli zapylaczy roślin. Podobnie jak u niespokrewnionych z nimi brudnic samce fruwają niekiedy w dzień, poszukując partnerek.
Jaja znoszone są zaraz po kopulacji, w grupach (złożach) albo po jednym. U większości przedstawicielek tej rodziny będą spore na tle całego ciała, typu leżącego, kuliste bądź jajowate, spłaszczone z wierzchu. Charakteryzuja się gładką powierzchnią (chorionem), za to nierzadko z mozaiką kolorów. Pewne barczatki zabezpieczają dodatkowo złoża, okrywając je kępkami szczecinek z poduszeczki na krańcu odwłoka.
Larwy barczatek bywają piękniejsze od postaci uskrzydlonych: wielkie, żywo zabarwione, mocno jednak oszczecinione, niekiedy wręcz parzące. Gąsienice żerują na drzewach, krzewach oraz roślinach zielnych. U niektórych gatunków, choćby naszej napójki łąkowej, dość częsty jest kanibalizm jak również polowania na gąsienice innych gatunków ciem. Krajowe barczatkowate zimują w stadium larwy. Są zadziwiająco mrozoodporne jak na owady, niekiedy budzą się nawet podczas wyjątkowo ciepłych a długich odwilży.
Do przepoczwarzenia dochodzi w kokonie. Kokon zaś ukryty jest w ściółce, piachu, pod kamieniami, między gałązkami, ewentualnie wśród liści nad powierzchnią gruntu. Podobnie jak u innych ciem np.: brudnic bywa wzmocniony włoskami z ciała larwy. Sama poczwarka barczatkowawtych może być goła albo obrośnięta mnóstwem krótkich, acz mocnych szczecinek wtórnych.
Szereg barczatek to niebezpieczne szkodniki ogrodów i lasów gospodarczych. Dość wspomnieć barczatkę sosnówkę, której gołożery prowadzą do wydzielania się posuszu. Ogromne szkody w sadach powoduje prządka pierścieniówka. Niekiedy zwalczanie bywa bardzo skuteczne. Tak było z rymikolą, wymarłą zupełnie w obecnych granicach Polski.
Na naszych ziemiach odnotowano dwie podrodziny Lasiocampidae, z dwanastoma rodzajami i następujące gatunki:
Podrodzina: Poecilocampinae
- barczatka osinówka (Poecilocampa populi )
- chwostówka głogówka (Trichiura crataegi)
Podrodzina: Lasiocampinae
- puchowica wełnista (Eriogaster lanestris)
- puchowica rymikola (Eriogaster rimicola)
- puchowica kataks (Eriogaster catax)
- prządka pierścieniówka (Malacosoma neustria)
- prządka wilczomleczówka inaczej castrensis (Malacosoma castrense)
- prządka frankońska (Malacosoma franconica)
- namiotówka koniczynówka (Lasiocampa trifolii)
- namiotówka dębolistna (Lasiocampa quercus)
- kokonica jeżynówka (Macrothylacia rubi)
- barczatka sosnówka (Dendrolimus pini)
- napójka łąkowa (Euthrix potatoria)
- barczatka miesięcznica (Cosmotriche lobulina)
- borówczanka (Phyllodesma ilicifolia)
- osiczanka (Phyllodesma tremulifolia)
- barczatka dębolistna (Gastropacha quercifolia)
- barczatka chochołówka (Gastropacha populifolia)
- barczatka śliwówka (Odonestis pruni)
Jedyną członkinią rodziny barczatkowatych, objętą w Polsce ochroną gatunkową, pozostaje ściśle chroniona, wymieniana w Dyrektywie Siedliskowej, puchowica (barczatka) kataks (Eriogaster catax). Pozostaje ona krytycznie zagrożona wymarciem. Na Czerwonej Listy Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce znalazło się więcej barczatek:
- wymarła w przeciągu ostatnich czterech wieków w naszych obecnych granicach barczatka rymikola (Eriogaster rimicola)
- krytycznie zagrożona zanikiem barczatka borówczanka (Phyllodesma ilicifolia)
- umiarkowanie narażone na zanik jak barczatka osiczanka (Phyllodesma tremulifolia).
Wykorzystane źródła:
Buszko J., Śliwiński Z. (1978). Klucze do oznaczania owadów Polski cz. XXVII Motyle – Lepidoptera, zeszyt 55-58. Lasiocampidae, Endromididae, Lemoniidae, Saturnidae. PWN/Polskie Towarzystwo Entomologiczne, Warszawa/Wrocław.
Buszko J. (1993). Atlas motyli Polski, cz. II. Prządki, zawisaki, niedźwiedziówki (Lasiocampidae, Endromididae, Lemoniidae, Saturniidae, Sphingidae, Notodontidae, Thaumetopoeidae, Lymantriidae, Arctiidae). Grupa Image Spzoo, Warszawa.
Chrzanowski A., Kuźmiński R., Łabędzki A., Mazur A., & Rutkowski P. (2013). Occurrence of Eriogaster catax (Linnaeus, 1758)(Lasiocampidae, Lepidoptera) and the proposed protective actions on the Polish territory. Nauka Przyroda Technologie, 7(24), 1-7.
Paluch F., & Bodziarczyk J. (2021). Różnorodność gatunkowa motyli nocnych Lepidoptera torfowisk Wołosate i Tarnawa w Bieszczadzkim Parku Narodowym. Roczniki Bieszczadzkie, 29, 103-120.
Tykač J. (1963). Poznajemy motyle. Państwowe Zakłady Wydawn. Szkolnych, Warszawa.
Autor – Adam Kapler